Rumuni predstavljaju etničku zajednicu koja je u prošlosti bila prilično brojna u gradu na Tamišu, o čemu svedoče mnogobrojni istorijski izvori. Navodimo odlomak iz monografije koja je posvećena ovoj etničkoj zajednici, pod naslovom „Rumuni u Pančevu 1733–2013”, čiji su autori Mirča Maran, Ilije Baba i Valentin Mik.

Videli smo, dakle, kakva je bila društvena struktura rumunskog stanovništva u ovom gradu. Ogromna većina Rumuna pripadala je nižim slojevima – siromašnim seljacima, nadničarima i slugama, ali je uprkos tome bilo i predstavnika rumunske buržoazije i inteligencije, koji su se nalazili na čelu pokreta za nacionalnu emancipaciju koji je bio u usponu počev od sedamdesetih godina devetnaestog veka. Podaci časopisa „Albina”, čiji je urednik Andrej Močoni, otkrivaju mnoge za nas dragocene informacije u vezi sa ovim pitanjem. U ovom kontekstu pominjemo koncert hora iz Banatskog Novog Sela, održan 13/25. februara 1875. godine, „u korist lokalnog konfesionalnog školskog fonda”, s namerom organizatora da zakupi zemljište za potrebe konfesionalne škole u Banatskom Novom Selu. Pored meštana, događaju su prisustvovali i gledaoci iz drugih mesta, kao što su Nikolinci, Sveti Mihajlo (Lokve), Mramorak. S obzirom na činjenicu da su ovakvi kulturni događaji još uvek bili retkost u okruženju, broj rumunskih kulturnih društava u ovom periodu još uvek je bio vrlo mali.
Sakupljeni iznos od ulaznica bio je 54 forinte i 70 kr., a stigli su i dobrovoljni prilozi od samog episkopa Joana Popasua (pet florina), konzistorijalnog sekretara Joana Bartolomeja (jedan f.), arhimandrita Filareta Muste (jedan f.), profesora teologije I. Nemojanua (jedan f.), opštinskog beležnika iz Banatskog Novog Sela – Nikolaja Čavoškog (jedan f.) i od anonimnog rumunskog advokata iz Pančeva (3,50 f. u srebru), koji je poklonio i neke predmete za školu, insistirajući, međutim, da se njegovo ime ne objavi. Šteta za nas, jer ne možemo da identifikujemo ovu osobu koja verovatno predstavlja prvog rumunskog advokata iz grada na Tamišu, koji je živeo tu najmanje pola decenije pre prvog nama poznatog rumunskog advokata iz Pančeva, Petra Tisua, koji je ovamo došao 1882. godine.

Prvi rumunski advokat u Pančevu

Poreklom iz Zaranda (1846), Petru Tisu je pohađao osnovnu školu u Cebei. Godine 1880. položio je pravosudni ispit u Budimpešti, nakon čega je postao advokat u Aradu, a krajem 1882. otvorio je advokatsku kancelariju u Pančevu. Tih godina bio je član „Astre”, kao prvi član ovog kulturnog udruženja na celom području Pančeva i aktivno učestvovao u brojnim akcijama koje je ono pokrenulo. Godine 1888. (godina u kojoj je postao doživotni član „Astre”) P. Tisu je organizovao prikupljanje novca za žensku školu u Sibijuu, 1890. nalazimo ga kao poslanika u eparhijskom sinodu u Karansebešu (mesto koje će zadržati i u narednim mandatima, do prvih godina 20. veka), godine 1897. član je komisije Društva za osnivanje narodnog muzeja i internata za dečake, a 1898/99. nalazimo ga kao pomoćnog člana Društva za osnivanje rumunskog pozorišnog fonda, kada je uplatio sumu od 2,19 florina. Uočavamo, dakle, da je advokat Tisu tokom godina provedenih u Pančevu aktivno učestvovao u nacionalnim akcijama Rumuna u ovom gradu, ali i šire, doprinoseći u potpunosti ostvarenju težnji Rumuna iz Pančeva tokom godina teških borbi za osnivanje parohije i za ostvarivanje drugih nacionalnih ciljeva. Pred sudovima je branio crkvene interese Rumuna iz grada i okoline. Međutim, njegova najvažnija funkcija, po našem mišljenju, jeste funkcija predsednika pančevačkog ogranka „Astre”, osnovanog 1899. Iz Pančeva se pred kraj života preselio u Brad, gde je i umro 26. juna 1905. godine.
Brojni Rumuni su ovih godina bili zaposleni kao službenici u državnim organima u Pančevu. Među njima je bio i Joan Bran de Lemeni (mlađi), postavljen 1876. za beležnika u kraljevskom sudu u Pančevu. Drugo ime koje pominjemo jeste Emil Petrović, zamenik beležnika u Pančevu, ali je 1886. godine u istom svojstvu premešten u sreski sud u Alibunaru. Drugi državni činovnik je Konstantin Brašovan, zapisničar u kraljevskom sudu (imenovan 1892), zatim Josif David, šef zemljišne knjige u Pančevu, oženjen Aurorom, ćerkom sveštenika Dimitrija Popovića iz Budinca (1898). Nije nam jasna funkcija Joana Malice (koji 1876. finansijski pomaže crkvu u Banatskom Novom Selu), preminulog 1895. (o kome časopis „Familija” piše da je bio rumunski sveštenik u Pančevu). Nešto kasnije ćemo se baviti delatnošću advokata Aleksandra Bireeskua i Petra Pence, koji su imali kancelarije u Pančevu u poslednjoj deceniji 19. veka. Počev od 1897. godine pominje se i trgovac Aleksa Vojna.

Časovi veronauke

Jedan od prvih rezultata crkvenog odvajanja i osnivanja Rumunskog pravoslavnog protoprezviterata Pančeva, s pozitivnim posledicama po Rumune u ovom gradu, ali i u okruženju, predstavlja uvođenje verske nastave na rumunskom jeziku u školama u Pančevu. U gradu do tada nije bilo obrazovno-nastavne delatnosti na rumunskom jeziku. Valja napomenuti da jedan od velikih pančevačkih trgovaca i dobrotvora Simeon Mandrino, poreklom Cincarin, ostavlja u testamentu (tačka 9) iz 1871. godine fond od zakupnine jedne od svojih kuća za osnivanje „Vlaške škole” u Pančevu. Iz testamenta se ne vidi na koju vrstu škole je Mandrino mislio, na rumunskom jeziku ili na aromunskom (cincarskom) dijalektu, jer se u ovom periodu za Rumune i Cincare u velikoj meri još uvek koristio pojam „Vlah”. Smatramo, međutim, da se veliki dobrotvor osvrnuo na otvaranje škole na književnom rumunskom jeziku, jer su Cincari u gradu već bili u velikoj meri posrbljeni i nisu više koristili jezik svojih predaka, a rumunski je ipak bio standardizovan, priznat od strane državnih organa, takođe prisutan u okruženju u brojnim školama. Međutim, projekat je ostao nerealizovan.

Foto: Privatna arhiva

Prvi sveštenik angažovan da drži versku nastavu rumunskim učenicima u gradu bio je Petru Murgu (1871–1872), tada kapelan u Petrovom Selu (Vladimirovac). Nakon njegovog premeštaja u alibunarsku parohiju eparhijska konzistorija u Karansebešu poverava verske kurseve protoprezviterskom administratoru Simeonu Dimitrijeviću, očekujući da on primi „u interesu naroda i crkve ovu časnu misiju”. Da bismo ilustrovali situaciju u vezi s brojem rumunskih učenika upisanih u neke od pančevačkih škola, prenosimo izveštaj iz školske 1892/93. godine, objavljen u lokalnoj štampi. Naime, te godine u opštinskoj stručnoj školi otvorena su dva odeljenja: prvo je mađarsko-nemačko (ukupno 280 učenika, od toga 22 Mađara, 185 Nemaca, 51 Srbin, 15 Rumuna, četiri Slovaka, tri Hrvata), a drugo srpsko (ukupno 130 učenika, od kojih su 124 Srbina, jedan Mađar, četiri Rumuna i jedan Slovak). U opštinskoj trgovačkoj školi iste godine bilo je ukupno 108 učenika, od čega četiri Mađara, 47 Nemaca, 49 Srba, šest Rumuna i dva Hrvata. Može se pretpostaviti da su svi ovi rumunski učenici pohađali nastavu veronauke kod rumunskog pravoslavnog katihete, s malim izuzecima, s obzirom na prisustvo, doduše veoma retko, nekih rumunskih učenika grkokatoličke veroispovesti. Među njima se 1898. godine pominje student Trajan Bogdanfi, poreklom iz Oravice, stipendista fondacije Nikolae Braja (sa 100 kruna).
(Nastavak u sledećem broju)